Muş Coğrafi ve Ekonomik Yapısı
MUŞ’UN COĞRAFİ YAPISI
İlimiz Doğu Anadolu Bölgesindedir. 39 29’ ve 38 29’ kuzey enlemleriyle 41 06’ ve 41 47’ Doğu boylamlarının arasındadır. Yüzölçümü 8196 km2’dır. Türkiye yüzölçümünün yüzde 1,1’ini kaplar.
Muş, doğudan Ağrının Patnos ve Tutak, Bitlis’in Ahlat ve Adilcevaz, kuzeyden Erzurum’un Karayazı, Hınıs, Tekman, Karaçoban, batıdan Bingöl’ün Karlıova ve Solhan, güneyden ise Diyarbakır’ın Kulp, Siirt’in Sason ve Bitlis’in Güroymak ve Mutki ilçeleri ile çevrilidir.
Muş Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş dağlarının önemli zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin aktıkları vadiler arasında kuruludur.
YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ
Muş yüksek ve dağlı bir yörededir. İl alanının yüzde 34,9’nü kaplayan dağlar, Güney Doğu Torosların uzantılarıdır.
Bu dağlar, Alp-Himalaya kıvrım sistemiyle birlikte oluşmuş genç dağlardır. Rakım, genellikle 1250 metrenin üzerindedir.
Genç ve verimli alüvyonlarla örtülü ovalar, il yüzölçümünün yüzde 27.2’sini kaplar. Murat vadisi il topraklarını doğu-batı doğrultusunda parçalamıştır. Genellikle 1500-1700 m rakımlı platolar il alanının yüzde 37.9’nu kaplar…
DAĞLAR
Güneydoğu Toros Dağları’nın uzantıları Muş il alanını çevreler. Eskiden gür ormanlarla örtülü olan bu genç dağlar, zamanla çıplaklaşmıştır. Muş ilinin başlıca önemli dağları Akdoğan (Hamurpet), Şerafettin, Bilican, Bingöl, Haçreş (Karaçavuş, Çavuş), Otluk ve Yakupağa dağlarıdır.
Akdoğan (Hamurpet) Dağı: Muş’un kuzeyinde yer alır. Doğrultusu kuzeydoğu-güneybatıdır. Bu doğrultudaki uzunluğu yaklaşık 30 km, genişliği ise kuzey–güney doğrultuda 10 km’dır. En yüksek zirvesinin rakımı 2879 m’dir. Muş’un önemli göllerinden olan Akdoğan (Hamurpet) Gölü bu dağın üzerindedir.
Şerafettin Dağları: Muş il alanının batısını engebelendirir. Büyük bölümü Bingöl ilinde kalan bu dağlar, doğu-batı doğrultulu çok yüksek ve düzenli bir sırt görünümündedir.
Bilican Dağları: Bulanık ve Liz Ovaları arasında yer alır. Doğrultusu kuzeybatı-güneydoğudur. Haçlı (Kazan, Bulanık) Gölünün kuzeybatısında balıksırtı biçiminde uzanan bu dağlar daha sonra düzenli bir biçim alır.
Rakım güneye inildikçe artar. Bilican Dağları, Bulanık ilçesine doğru düzenli biçimde alçalarak uzanır. Burada Laris Tepesini oluşturduktan sonra birden kesilir.
Bilican Dağlarının en yüksek zirvesi 2950 m. Rakımlı, Bilican Tepe (Ziyaret Tepe, Vangesor Tepesi) dir. Diğer önemli zirveleri Avni Kalesi Tepesi (2754 m), Şeyhtokum (2300 m), Karaburun (2500 m) ve Hasan Tepeleridir.
Bingöl Dağları: Muş il alanının kuzey batısında yer alır. Bu dağların büyük bölümü Erzurum ilinde kalır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan Bingöl dağları Muş il alanını engebelendirir.
Otluk Dağları: İl alanının ikiye ayırırcasına kuzey batı güneydoğu doğrultusunda uzanır. Rakım genellikle 2000 m dolayındadır. En yüksek zirvesi ise 2155m yüksekliğindedir.
Haçreş (Karaçavuş, Çavuş) Dağları: Muş ilçe merkezinin güney-batısında kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanır. Muş şehri bu dağların önemli zirvelerinden olan Kurtik Dağı (2645 m)’nın kuzeye bakan yamaçlarında kurulmuştur.
Yakupağa Dağları: Muş il alanının güneydoğusunda uzanır. Doğrultusu doğu-batıdır. Muş-Van illeri arasında tabii bir sınır oluşturacak biçimde uzanan bu dağların önemli bölümü Van’dadır.
PLATOLAR
Platolar il alanının 37,9’nü oluşturur. İl alanının kuzey ve kuzeybatısında yer alan bu platolar Murat vadisinin tavanı ile bu dağların zirveleri arasında sıralanır. Az dalgalı ve kalın bir toprak tabakası ile örtülüdürler. Bol sulu ve otludurlar. Bu nedenle Muş tarımının en gelişmiş dalı hayvancılıktır.
VADİLER VE OVALAR
Muş ilindeki vadiler Murat Irmağı ve kollarınca açılmıştır. Bu vadilerin en önemlisi Murat Vadisidir. Muş il alanının yüzde 27,2’sini ovalar oluşturur. En önemlisi Muş, Bulanık, Malazgirt ve Liz Ovalarıdır.
Murat Vadisi: İl alanının kuzey batısında başlar. Başlangıçta kuzey güney doğrultulu derin bir boğaz biçiminde olan vadi sonra batıya döner. Bulanık ovasına girer. Vadi tavanı Muş ovasında genişler. Ovanın çıkışında yeniden derinleşir. Murat Vadisi Ulukaya Köyünün güneyinde il sınırının dışına çıkar.
Muş Ovası: Türkiye’nin en büyük ovalarından biridir. Alanı yaklaşık 1650 km2’dır. Uzunluğu 80 km, genişliği ise 30 km’ yi bulur. Basamaklı bir yapı gösterir. Ovanın güneyini Haçreş Dağları çevirir. Kuzeyde ise Şerafettin Dağları ve bu sıranın uzantıları vardır. Muş ovasının doğu ucunda Nemrut Dağı yer alır. Batı ucunda ise dağlık alanlar vardır. Muş ovası 3. Jeolojik zamanın miyosen dönemi ortalarına kadar bir birikinti iken yer kabuğu hareketleri sonucu bir çöküntü alanına dönüşmüştür. Bu alan sonraki jeolojik dönemlerde yeni alüvyonlarla da örtülerek verimli bir alan durumuna gelmiştir.
Bulanık Ovası : İlin doğusundadır. Yüzölçümü 525,2 km2’dır. Bu ova Murat ırmağı boyunca uzanan ince bir şerit görünümündedir. Genişliği ancak birkaç km. olan ovanın uzunluğu yaklaşık 20 km. kadardır. Bulanık ovasında genellikle tahıl ve bol miktarda koyun ve sığır yetiştirilmektedir.
Liz Ovası : Bilican Dağlarının güneyinden başlar Murat Irmağına kadar uzanır. Yüzölçümü 160 km2’dır. Dalgalı bir yapı gösterir. Rakım Murat Irmağına doğru artar. Geniş kesimi mera olan Liz Ovasında tahıl,koyun ve sığır yetiştirilir.
Malazgirt Ovası: Muş il alanının doğusunda yer alır. Yüzölçümü yaklaşık 450 km2’dir. Murat ırmağı ovanının kuzeybatısında geçer. Malazgirt ovası güneyde Süphan Dağı ve uzantıları ile VanGölünden ayrılır. Yer yer bu dağlardan inen akarsularca yarılmış olan ova geniş bir bozkır görünümündedir.
AKARSULAR
Muş il alanı Fırat Havzası içindedir. İl topraklarını sulayan önemli akarsular Murat ile onun kolu olan Karasu’dur.
Murat Irmağı: Van Gölünün kuzeyindeki Aladağ’dan doğar. Uzunluğu 600 km kadardır. Muş il sınırlarına kuzey doğudan girer. Kuzey-güney doğrultusunda bir süre akan ırmak bu sırada birkaç küçük dereyle ve doğuda da Karakaya Deresiyle birleşir. Debisi 200–300 m3’tür. Debi ırmağın kabardığı zamanlarda 2500 m3 bulur. Suyun azaldığı zamanlarda ise 50–70 m3 kadar düşer. Murat ırmağını besleyen diğer akarsular şunlardır: Badişah, Şehit, Heftreng, Körsuyu, Liz, Köşker dere ve çaylarıdır.
Karasu: Güroymak’dan doğar. Muş il sınırlarına güneyde girer. Uzunluğu 68 km kadardır. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda akar. Başlıca kolları Daralı ovadan kaynağını alan 27 km uzunluğundaki Abdulbahar, Kazana Tepesinden doğan 35 km
uzunluğundaki Kelereş ile Çar ve Karni’dir. Muş il sınırları içindeki diğer önemli akarsular şunlardır: Aynı adlı dağdan doğan Çiçekveren Deresi (13 km), Aktuzladan doğan Heronek suyu (24 km), Bilican dağından kaynağını alan Liz Suyu (32 km), Kımsoradan doğan Çılbuhur deresi (27 km) ve Hamurpet Dağından kaynağını alan Memanlı suyudur ( 24 km).
GÖLLER
Muş ili sınırları içinde kalan başlıca göller: Haçlı (Bulanık), Hamurpet (Akdogan), Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleridir.
Haçlı (Bulanık) Gölü: İlin güneydoğusunda Bulanık ilçesinin güneyindedir. Göl adını güneyindeki Haçlı Köyünden almıştır. Göl Bulanık adını ise suyun genellikle bulanık oluşundan almıştır. Bir lav seti gölüdür. Haçlı gölü de kuzeyindeki Kızkopan volkanının yükselmesi ile oluşmuştur. Yüzölçümü 10 km2 kadardır. Gölde derinlik 7 m. aşmaz. Haçlı Gölü güneybatıdan akan Şeyhtokum Deresi ile birkaç kaynaktan beslenir. Gölün su düzeyi bütün yıl boyunca hemen, hemen aynı kalır. Kışın donduğunda göl sathında yürünebilmektedir. Gölde alabalık ve aynalısazan bulunmaktadır.
Büyük Hamurpet Gölü: Varto ilçesinin kuzeybatısında Hamurpet dağlarının batısında yer alır. 2149 Rakımda ve 21 metre derinliğindedir. Yüzölçümü 1088 km2’dır. Gölün her tarafı dik kayalarla çevrilidir. Derinliği küçük göle nazaran daha az olduğundan yeşil renktedir. Kaynak ve kar suları ile beslenir. Kış aylarında donar, su seviyesi tüm yıl boyunca pek değişmez. Gölde bol miktarda aynalısazan balığı ile ördek, kaz, turna ve kunduz da bulunmaktadır. Gölün bulunduğu alan volkanik özellikler taşımaktadır. Fazla olan suyu yakınından geçen İskender çayına boşaltır.
Küçük Hamurpet Gölü: Büyük Hamurpet gölünün yaklaşık 300 m kadar güneyinde ve 2173 rakımda küçük dairesel bir yapısı vardır. Gölün alanı 149 km2 dir. 47 metre derinlikte olduğundan mavi bir görünüme sahiptir. Dipten Büyük Hamurpet’e akıntısı bulunmaktadır.
Gaz (Kaz) Gölü: Malazgirt ilçesine bağlı Aktuzla Bucağının yakınlarındaki bu göl Karstik bir göldür. Gölün suyu tuzlu ve acıdır. Derinliği azdır. Kenarları sazlıktır. Bu nedenle ilkbaharda burası göçmen kuşların akınına uğrar. Kaz, ördek, su tavuğu en çok rastlanılan hayvan türleridir.
MUŞ’UN EKONOMİK BOYUTU
Toplam Nüfus : 414.706
Toplam yerleşim Yeri Sayısı : 6 ilçe, 22 belde, 359 köy ve 186 mezra
Toplam Arazi miktarı : 819 551 hektar
Arazi Kullanım Durumu : %42 tarım alanı, %46 çayır-mera, %7 orman, %5 tarım dışı
Statüsü :Kalkınmada öncelikli iller arasındadır
Temel tarımsal ürünler :Yem bitkileri, tütün, şeker pancarı, lahana, kavun-karpuz, sebze, üzüm, patates, canlı hayvan ve hayvansal ürünler
Temel Sanayi Alanları : Madencilik (çimento, barit, mermer, tuğla, doğal yapı taşları), Gıda, Mobilya, Tekstil, İnşaat, Metal
Önemli coğrafi Unsurları :Muş ovası, Murat ve Karasu nehirleri,
Hamurpet krater gölleri, Alparslan I Barajı
Üniversite : Muş Alparslan Üniversitesi
“MUŞ”
♦ Enerji, madencilik, tarım ve hayvancılık potansiyeli (Muş ovası, içinden Murat ve Karasu nehirlerinin geçtiği Türkiye’nin en büyük ovalarından birisidir. Murat nehri üzerinde yatırımı tamamlanan Alparslan I Barajı ve İl’in en büyük yatırımı olan Alparslan II baraj projesi Muş ilinin kalkınmasına önemli katkı sağlayacaktır. Çimento, barit, tuğla, maden rezervleri ve fabrikaları ile, yüzde 42 tarım ve yüzde 46 çayır-mera arazisi ve hayvan mevcudiyeti ile hem tarım hem de sanayi alanında ciddi bir kalkınma hamlesindedir),
♦ Muş Doğu Anadolunun kavşak noktasıdır çünkü hava, kara ve demiryolu ulaşım ağına sahiptir, Doğu Anadolu bölgesinin 6 iline sınırdır, İran ve Suriye bağlantılı demiryolu ağı ve haftanın her günü Ankara ve İstanbul seferleri olan havayoluna sahiptir,
♦ Muş Türkiye’nin en büyük canlı hayvan depolarındandır,
♦ Genç nüfusu ve ucuz işgücü,
♦ Devlet teşviklerinde en avantajlı bölgede yer alması,
♦ Muş Organize Sanayi Bölgesi, Muş Sanayi Merkezi ve Malazgirt Tarım Makineleri İhtisas Sanayi Sitelerinin varlığı ve yatırım yeri tahsisinde kolaylık,
♦ Türkiye ortalamasının oldukça üstünde olan çayır-mera oranı, tarım arazisi oranı, bol su kaynağı ve yüksek hayvan varlığı,
♦ Doğu Anadolu kalkınma Ajansının kurulmuş olması
Coğrafi Yapı
Muş ili Doğu Anadolu bölgesinin orta-güney bölümünde yer almaktadır. Diyarbakır, Batman, Bitlis, Ağrı, Erzurum ve Bingöl illeri ile çevrilidir. Muş ili 1. Derece deprem kuşağı içerisinde yer almaktadır. Genç ve verimli alüvyonlarla örtülü ovalar İlin yüzölçümünün yüzde 27’sini, dağlar yüzde 35’ini ve platolar yüzde 38’ini oluşturmaktadır. Deniz seviyesinden 1.350 metre yüksektedir.
Muş il sınırları içinde kalan başlıca göller ve akarsular: Haçlı, Büyük Hamurpet, Küçük Hamurpet ve Kaz Gölleri, Uzunluğu 600 km olan Murat ırmağı ile uzunluğu 68 km olan Karasu ırmağı önemli akarsularıdır.
Orta Fırat havzası içinde yer alan İlin yüzölçümü 8.196 km2’dir
Nüfus ve Demografi
İl toplam nüfusu 404.309 kişidir. Muş, il merkezlerinin nüfus büyüklüğüne göre sıralanışında 81 il içerisinde 46. Sıradadır. Genç nüfus toplam nüfusun önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.
0-14 yaş grubu, toplam nüfusun yüzde 40’ını, 14-65 yaş grubu yüzde 57’sini ve 65 üstü yaş yüzde 3’ünü oluşturmaktadır. 0-14 yaş grubu Türkiye ortalamasından iki kat fazladır.
Eğitim
İlköğretimin zorunlu hale gelmesi, bu alanda ciddi yatırımların yapılması ve taşımalı eğitim olanaklarının iyileştirilmesi İl’de ilköğretim alanında okullaşma oranını yüzde 100’e yükseltmiştir. Meslek lisesi okullaşma oranı ortaöğretim okullaşma oranından daha iyidir. Meslek lisesi okullaşma oranı İl’de yüzde 60.67, genel lise ise yüzde 30.43’tür.
İl’de 10 anaokulu, 464 ilköğretim okulu ve 37 ortaöğretim olmak üzere toplamda 511 okulda 3235 derslik, 125.468 öğrenci ve 5664 öğretmen mevcuttur. Ortaöğretimde toplam 1600 mezun öğrenci vardır.
İl’de 2 adet yaygın eğitim merkezi, 2 adet rehberlik araştırma merkezi, 6 adet halk eğitim merkezi ve 12 adet özel dershane bulunmaktadır.
Muş Alparslan Üniversitesi’nde 7 adet akademik birim, 232 öğretim elemanı ve 2200 öğrenci bulunmaktadır.
Sağlık
İl’de 7 kamu hastanesi, 1 Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi, 1 Verem Savaş Dispanseri, 1 Ana Çocuk Sağlığı Merkezi, 1 Halk Sağlığı Laboratuarı, 45 yataklı 1 özel hastane, 1 Özel Tıp Merkezi, 1 özel Diş Kliniği, 47 sağlık evi bulunmaktadır. Bu sağlık kurumlarında halen 127 uzman doktor, 143 pratisyen doktor, 252 ebe, 445 hemşire ve 795 diğer personel olmak üzere toplam 1762 kişi görev yapmaktadır.
Kara Yolu
İlde 625 km olan karayolu ağının 256 km.si devlet, 366 km.si ise il yoludur. Devlet yolunun tamamı asfalttır. İl yolunun ise 258 km.si asfalt, 67 km.si stabilizedir.
Trafik yoğunluğunun en fazla olduğu karayolu bağlantısı Bingöl- Muş- Tatvan devlet karayoludur. Muş- Erzurum yolu İl’in kuzey yönde bağlantısını, Muş-Diyarbakır yolu ise İl’in güney yönde bağlantısını sağlamaktadır.
Demiryolu
Muş ilinden geçen demiryolu ilin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Bu hattın 1972 yılında Tahran’a bağlanması ise demiryolunun önemini daha da arttırmıştır. Tren garı il merkezine 3 km uzaklıktadır. Demiryolu ulaşımı ile İran ve Suriye’ye yük ve yolcu ulaşımı gerçekleşmektedir. Haftada 2 gün yapılan yurtiçi yolcu ve yük taşımacılığına yönelik Van Gölü Ekspresi ile Haydarpaşa-Muş-Tatvan-Haydarpaşa seferleri mevcuttur.
Uluslararası yolcu taşımacılığı haftada 2 gün, Salı-Cuma günleri Şam-Tahran, Haydarpaşa-Tahran arasında ve Çarşamba-Cumartesi günleri Tahran-Şam ve Tahran-Haydarpaşa arasında yapılmaktadır. Ayrıca İran’a yük taşımacılığı yapılmaktadır. Ancak yolcu trenlerine dahili yolcu alınamamaktadır. Fakat İran ve Şam’a yolcu gidebilmektedir.Yük taşıması yıllardır gerek ticari gerekse askeri amaçlı olarak yapılmaktadır
Haydarpaşa-Tatvan, Van-Kapıköy, Tatvan-Haydarpaşa arasında yolcu ve yük taşıması yapılmaktadır.
Havayolu
Muş kent merkezine 18 km uzaklıkta bulunan NATO askeri havaalanı 1992 yılından beri sivil ulaşımda da kullanılmaktadır. Muş havaalanından haftanın her günü İstanbul ve Ankara seferleri yapılmaktadır.
Enerji
İl’de toplam elektrik tüketimi 273.621 MWh, sanayi işletmeleri elektrik tüketimi 72.032 MWh, bu oran ile Van, Bitlis, Hakkari ve Muş illerini kapsayan TRB2 Bölgesinde ilk sıradadır. Ticaret işletmeleri elektrik tüketimi 19.052 MWh, kişi başına elektrik tüketimi 676 MWh’tir. 2009 yılında sanayi elektrik tüketimi 2008 yılına göre 6 kat artış göstermiştir. İlin günlük enerji tüketimi 70 MWh’tır, buna karşılık 200 MWh’lık kurulu güç vardır. İl’de 2 adet işletmede olan hidroelektrik santrali vardır.
İnşaatı tamamlanan Alparslan 1 Barajı deneme üretimi aşamasındadır ve kurulu gücü 160 MWh’tır. Bu barajın 2011’de işletmeye geçmesi ile yıllık 500 milyon kilowatt saat enerji üretilecektir. Yıllık 780 Gwh/yıl elektrik enerjisi üretim kapasitesine sahip olan Alparslan 2 barajının temelinin 2011 yılında atılması planlanmaktadır.
Organize Sanayi Bölgesi
İl’de Muş Organize sanayi Bölgesi, Muş Sanayi Merkezi, Malazgirt Tarım Makinaları İhtisas sanayi Sitesi ve 4 adet Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır. 57 parselden oluşan Muş OSB’nin 37 parseli tahsis edilmiştir. 17 parsel boş bulunmakta ve arsaların yatırımcılara tahsis edilmesinde büyük kolaylık sağlanmaktadır.
İl merkezinde ayrıca İl özel İdaresi’ne ait Muş Sanayi Merkezi’ndeki toplam 39 taşınmazdan 30 tanesi yatırımcılara tahsis edilmiştir. 9 adet taşınmaz boştur ve yatırımcıları beklemektedir. Hali hazırda bu merkezde ağırlıklı sektörler tekstil, mobilya, gıda, metal ve plastiktir.
Bu kapsamda istihdamın sağlanmasına katkıda bulunmak üzere 2009 yılı içinde İş Kurumu İl Müdürlüğünce il genelinde açılan 76 Meslek Edindirme Kurslarına 2.727 kursiyer katılmıştır.
Organize Sanayi Bölgesinde 5 firma üretim yapmaktayken 8 firma da inşaat aşamasındadır.
ÖNE ÇIKAN SEKTÖRLER
Tarım ve hayvancılık potansiyeli
♦ Tarım ve hayvancılık il ekonomisinin temel sektörüdür. Muş, özellikle hayvancılıkta Türkiye’de önemli bir yere sahiptir, Kişi başına canlı hayvanlar değeri bakımından Muş ili 1451 TL ile 5. sırada bulunurken, Türkiye ortalaması 357 TL’dir. Kişi başına hayvansal ürünler bakımından ilimiz 624 TL ile 18. sırada bulunurken Türkiye ortalaması 333 TL’dir.
– Buna karşılık az sayıda süt ve süt ürünleri imalathanesi dışında İl’de et sanayi, gübre sanayi, süt sağım sistemleri sanayi, entegre süt sanayi gibi hayvancılık yatırımları mevcut değildir.
♦ İl’de 2009 yılsonu itibariyle 1.371.029 küçükbaş, 210.414 büyükbaş, 665.917 kümes hayvanı bulunmaktadır. Büyükbaş hayvanların % 29.37’si yerli ırk, % 45.31’i melez, % 23.29’u da kültür ırkından oluşmaktadır.
♦ 2009 yılı içinde il dışına 122.314 adet küçükbaş, 42.924 büyükbaş hayvan, 130.319 arılı kovan ve 207 adet tek tırnaklı hayvan sevkiyatı yapılmıştır. Muş’taki küçükbaş hayvan varlığı Türkiye’deki küçükbaş hayvanların % 4.7’sini oluşturmaktadır
♦ Çayır-mera alanının oranı yüzde 46 ile Türkiye ortalamasının (%26) oldukça üstündedir. Muş Türkiye koyun varlığının % 5’ine, Türkiye sığır varlığının %2,5’ine sahiptir.
♦ Muş’ta toplam arazi miktarı 819.551 ha. olup, bunun yüzde 42’si tarım arazisidir. Bu tarım arazisinin yüzde 46’sı yani 158 215 ha sulanabilir tarım arazisidir bunun 61.334 ha sulanmaktadır. 2012 yılında faaliyete geçmesi beklenen Alparslan 2 Barajı ile 78 bin hektarlık tarım arazisi sulanabilecektir. I-IV. Sınıf tarım arazilerinin toplamı 365.703 ha’dır.
– Muş Türkiye’nin en büyük ovalarından birisi olmasına ve yeterli su kaynaklarına sahip olmasına rağmen ovadan yeterince faydalanılamamıştır.
♦ İl’in su kaynakları (akarsu, gölet, baraj gölleri v.b) Türkiye ortalamasının üzerindedir. Yerüstü su potansiyeli 4.505,93 Hm3 / yıl ve yer altı su potansiyeli 117,0 hm3/yıl olmak üzere toplam su potansiyeli 4.622,93 hm3 / yıl’dır.
♦ Toplam 246.245 ha ekilen tarım arazisinin %84’ünde hububat (buğday-arpa), %10’unda yem bitkileri (yonca), %3’ünde endüstri bitkileri (şeker pancarı, tütün, ayçiçeği) ve geriye kalan %3’lük gibi küçük bir bölümünde sebze, meyve ve baklagiller ekimi yapılmaktadır. Hayvan varlığına ve ekilecek alan varlığına kıyasla kaba yem ekimi oldukça düşüktür. Yem bitkileri, endüstri bitkileri ve sebze-meyve üretimi için yapılacak yatırımlara elverişli konumdadır.
♦ İl’de Tarım Bakanlığı’na bağlı Toprak, Gübre ve Su Analiz Laboratuarı mevcuttur,
♦ İl’in tarihinde bağcılık en önemli geçim kaynağı olarak karşımıza çıkmaktadır. 1800-1900’lü yıllarda ilde 24.000 bağ bulunduğu ve bu bağlarda yetiştirilen ince kabuklu, sulu, çok şekerli ve ekşimsi “Üzüm”lerden üretilen şarapların Paris’teki mahzenlerde saklandığı tarihi kaynaklarda belirtilmektedir. İl’de üzümün işlenmesine yönelik yatırım yok denecek kadar azdır.
♦ Tütün, ilimizde tarihi önemi olan önemli bir tarım ürünüdür. 2009 yılında özel sektörce 4700 da alanda 517 ton tütün üretimi yapılmıştır. 2010 yılında 32 muhtarlıkta 2350 tütün üreticisi ile sözleşme imzalanmıştır.
♦ Tarım alanında Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından Doğu Anadolu illerine sağlanan hayvancılık destekleri bu alanda İl’de yapılacak yatırımları diğer Bölge illerine kıyasla avantajlı hale getirmektedir.
Madencilik potansiyeli
♦ İl’de barit, çimento hammaddelerinden kalker, kireçtaşı, tuğla-kiremit hammaddesi, linyit, tuz yatakları, madensuyu ve kaplıca suyu yatakları bulunmaktadır.
♦ Muş ili 3.245.000 ton barit rezervine sahip olup Türkiye’de 4. Sıradadır. Türkiye ise dünyada 5. sıradadır. İl’deki barit yataklarının bir kısmı halen işletilmekte olup Suriye ve Yemen’e ihracat yapılmaktadır.
♦ Çimento hammaddesi olarak kullanılabilecek nitelikte büyük potansiyellere sahip kireçtaşı, kil ve killi marn oluşumları ile tuğla-kiremit hammaddeleri bulunmaktadır. İl’deki iyi-orta kalitedeki tuğla-kiremit hammaddelerinin toplam görünür+muhtemel rezervi 22 milyon tondur. Kireçtaşında ise 48 milyon ton rezerv belirlenmiştir. İl’deki Çimento fabrikası İl’in ihracatında önemli bir yere sahiptir. İl’de 1 adet Tuğla fabrikası vardır.
♦ Ayrıca İl’de enerji hammaddelerine yönelik yapılan aramalarda linyit oluşumları tespit edilmiştir. Görünür rezervi 6.204.000 tondur.
Sanayi potansiyeli
♦ Son 2 yılda (2009-2010) Muş Organize Sanayi Bölgesi’nin ve Muş Sanayi Merkezi’nin kurulmuş olması, teşvik yasası kapsamında en avantajlı bölge olan 4. Bölgede yer alması nedenleriyle Muş önemli sanayi atılımı gerçekleştirmiştir.
♦ Muş sanayisi ağırlıklı olarak orta ve küçük işletmelerden meydana gelmektedir. Büyük ölçekli sanayi kuruluşları olarak; Muş Şeker Fabrikası ve Çimento fabrikası, orta ölçekli işletme olarak; Barit fabrikası, Tuğla fabrikası, Süt fabrikası, Tuz fabrikası, Mermer fabrikası, Tekstil fabrikası, Ayakkabı fabrikası ve muhtelif gıda, plastik ve metal eşya fabrikaları vardır.
2009 yılında faaliyete geçen çimento fabrikası yapılan en büyük özel sektör yatırımıdır ve yıllık çimento üretim kapasitesi 936 bin tondur. İlimizin en büyük sanayi tesisi olan Muş Şeker Fabrikası, 1982 yılından beri faaliyettedir. Fabrikanın kapasitesi 3.600 ton/gün’dür. 2009 yılında 271.800 ton pancar işlenerek 39.900 ton şeker elde edilmiştir,
♦ Teşvik yasası kapsamında desteklenen emek yoğun sektörlerden tekstil, deri, plastik, metal eşya ve mobilya alanlarında İl’de son iki yılda önemli yatırımlar gerçekleşmektedir. Özellikle emek yoğun sektörlerde işçilik maliyeti halen düşük seviyededir.
♦ İşgücünde İl’de en büyük sorun nitelikli işgücü teminidir. Ancak bu konu yatırımcıya herhangi bir külfet getirmeksizin İŞKUR, Valilikler ve DAKA tarafından çözülmektedir.
♦ Malazgirt ilçesindeki Tarım Makinaları İhtisas Sanayi Sitesi önemli bir yere sahiptir,
♦ İl’de küçük kapasite ile çalışan 9 adet süt ürünleri imalat tesisi bulunmaktadır.
♦ Muş, önemli derecede tarımsal potansiyele sahip olmasına rağmen tarımsal sanayii İl’de yeterince gelişmemiştir.
Kültür ve turizm potansiyeli
♦ Muş’un zengin kültür mirasının, özellikle Türk-İslam devirlerine ait önemli bir bölümü ayaktadır. Ören yerleri, camiler, türbeler, kaleler, hamamlar, köprüler ve çeşmeler bu mirasın mimari örneklerini oluştururlar. Arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan zengin buluntular ise Ankara Anadolu Medeniyetleri, Erzurum, Van ve Diyarbakır müzelerinde sergilenmektedir,
♦ Tarihi ve kültürel değerler bakımından İl Merkezinde; Alaaddin Camii, Ulu Cami, Hacı Şeref Camii, Çengili Kilisesi, Tarihi Murat Köprüsü ile Hasbet Kalesi, Malazgirt İlçesinde ise, Malazgirt Kalesi, Katerin Kalesi ve Tıkızlı Kalesi bulunmaktadır. İl merkezine 5 km uzaklıkta bir Kayak Merkezi bulunmaktadır.
♦ Ayrıca, Akdoğan, Hamurpet, Kazan ve Kaz Gölleri, Turizm açısından değerlendirilebilecek doğal göllerdir,
♦ İlimizde 6 adet turizm işletme belgeli otel, 6 adet restorant ve 8 adet seyahat işletmesi bulunmaktadır